პოლიტიკური რეპრესიის მსხვერპლები რომლებმაც საქართველოს კანონმდებლობა შეცვალეს

ანტიჰუმანურ იდეოლოგიაზე დაფუძნებულმა ტოტალიტარულმა კომუნისტურმა საბჭოთა რეჟიმმა მრავალი მძიმე დანაშაული ჩაიდინა - ათასობით საქართველოს მოქალაქე გახდა ამ რეჟიმის მიერ განხორციელებული რეპრესიების მსხვერპლი. დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს პარლამენტი

აღნიშნავს სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების მნიშვნელობას, რომლის უზენაეს ღირებულებას წარმოადგენს ადამიანის სიცოცხლე, პირადი თავისუფლება და ხელშეუხებლობა;

აღიარებს საბჭოთა რეჟიმის დროს პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლთა მიერ შეტანილ განსაკუთრებულ წვლილს თავისუფალი საქართველოს შექმნაში;

გამომდინარეობს სამართლიანობის აღდგენის აუცილებლობიდან და იღებს ამ კანონს

ეს არის 1997 წლის 11 დეკემბრის კანონის პრეამბულა, რომელიც საქართველოს პარლამენტმა მიიღო, და სახელმწიფომ აიღო ვალდებულება იმ მოქალაქეების მიმართ, რომლებმაც: „პოლიტიკური რეპრესია განიცადეს ყოფილი სსრკ-ის ტერიტორიაზე 1921 წლის თებერვლიდან 1990 წლის 28 ოქტომბრამდე და შემდგომ დამოუკიდებელი საქართველოს ტერიტორიაზე”.

ამავე კანონით დადგინდა, რომ პირის პოლიტიკური რეპრესიის მსხვერპლად აღიარება და მისი დარღვეული უფლებების აღდგენა ხდება სასამართლოს წესით. კანონის მე-9 მუხლით არამარტო დადგინდა რეპრესიის მსხვერპლის მიერ ფულადი კომპენსაციის მიღების უფლება, არამედ მე-8 მუხლით გათვალისწინებული იქნა ქონებრივი უფლებების აღდგენაც. ორივე შემთხვევაში კანონის მე-9 და მე-8 მუხლების მიხედვით უფლებების აღდგენის წესი კანონმდებელმა გადადო: „...ფულადი კომპენსაცია, რომლის ოდენობას და გაცემის წესს ადგენს კანონი” და „...ქონებრივი უფლებების აღდგენის წესი განისაზღვრება ცალკე კანონით”.

90-იან წლებში და მას შემდგომ ის პირები, რომლებიც უშუალოდ რეპრესიის მსხვერპლები იყვნენ ან მათი გარდაცვალების შემთხვევაში მემკვიდრეები სარჩელით სასამართლოს მიმართავდნენ რეპრესიის მსხვერპლად აღიარების შესახებ. სასამართლოს გადაწყვეტილების შემდეგ კანონით გათვალისწინებული წესით სარგებლობდნენ მხოლოდ მცირე სოციალური შეღავათებით: პენსია, საყოფაცხოვრებო-კომუნალური მომსახურების ფასდაკლება. მაგრამ საბოლოოდ ვერცერთი მათგანი პრაქტიკულად ვერ ახერხებდა აღნიშნული მე-8 და მე-9 მუხლებით გათვალისწინებული ფულადი კომპენსაციის მიღებას და ქონებრივი უფლებების აღდგენას - კანონის არარსებობის გამო.

რეპრესიის მსხვერპლად აღიარებული პირები, რომლებმაც საქართველოს კანონდმებლობა შეცვალეს აღმოჩდნენ ძმები: კლაუს და იური კილაძეები. მათ საქართველოში შიდა სასამართლო ინსტანციების უშედეგო ამოწურვის შემდეგ 2006 წლის 22 თებერვალს სტრასბურგის ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს მიმართეს საქართველოს წინააღმდეგ. მოსარჩელეები ბოლომდე მოითხოვდნენ მათი უფლებების აღდგენას და ასაჩივრებდნენ იმ ფაქტს, რომ 1997 წლის 11 დეკემბრის კანონის მე-8 და მე-9 მუხლებით გარანტირებული მათი უფლებებისათვის „შინაარსის მიცემის დაგვიანებით”, სახელმწიფო მათ გაურკვევლობასა და მწუხარებაში ამყოფებდა, რაც მათ ტანჯვასა და დამამცირებელ მოპყრობად უნდა აღქმულიყო.

მათი საქმის ძირითადი არსის მიხედვით: 1937 წლის 2 ოქტომბერს მოსარჩელეების მამა დახვრიტეს. 1938 წლის 7 ნოემბერს, საბჭოთა ხელისუფლების დამხობისაკენ მიმართული აგიტაცია-პროპაგანდის ბრალდებით, დედას რვა წლით თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა და იგი საბჭოთა კავშირის უკიდურეს ჩრდილოეთით მდებარე სპეციალურ „Гулаг“-ის საპატიმრო ბანაკში გადაასახლეს. მოსარჩელეები, „სამშობლოს მოღალატის შვილები” მარტო დარჩნენ თბილისში და 10 და 12 წლის იყვნენ, რომლებიც უმძიმეს პირობებში ცხოვრობდნენ. მათ ასვე დაკარგეს საცხოვრებელი სახლი.

მოსარჩელეები ძირითადად მოითხოვდნენ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებთა კონვენციის მე-3 მუხლის და ამავე კონვენციის დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის დარღვეულად ცნობას და მატერიალური და მორალური ზიანის ანაზღაურებას.

მე-3 მუხლი: „არავინ არ შეიძლება დაექვემდებაროს წამებას, არაადამიანურ ან ღირსების შემლახველ მოპყრობას ან დასჯას”. კონვენციის დამატებითი ოქმის პირველი მუხლი: „ყოველ ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს აქვს თავისი საკუთრებით შეუფერხებელი სარგებლობის უფლება”.

სასამართლოზე საქართველოს მთავრობის, როგორც მოსარჩელეების მოწინააღმდეგე მხარის ერთერთი პოზიცია ის იყო, რომ თანამედროვე ქართულ სახელმწიფოს ვერ დაეკისრებოდა პასუხისმგებლობა აღნიშნულ სისასტიკეზე და ვერც მოსარჩელეებისადმი 1937-1938 წლებში განცდილი ზიანისათვის კომპენსაციის გადახდა. მთავრობა ასევე მიუთითებდა, რომ საქართველო შესაბამის ფინანსურ ტვირთს იკისრებდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც საქართველოს სახელმწიფო ამისათვის მზად იქნებოდა.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ 2010 წლის 2 თებერვლის გადაწყვეტილებით დაადგინა კონვენციის დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის - საკუთრების უფლების დარღვევა, რადგანაც სახელმწიფოს „11 წელიწადზე მეტი ქონდა, რომ გადაედგა თუნდაც მცირე ნაბიჯი 1997 წლის 11 დეკემბრის კანონის მე-9 მუხლით გათვალისწინებული კანონის მიღების პროცესის დაწყებისკენ, კერძოდ ზუსტად განესაზღვრა მსხვერპლთა რაოდენობა, განეხორციელებინა ეკონომიკური, ფინანსური და სოციალური კვლევა საზოგადოების იმ წევრთა მოგებისა და დანაკარგების შესახებ, რომლებსაც აღნიშნული პროცესი შეეხოთ”. სასამართლომ ასევე აღნიშნა: „როდესაც საქმე ეხება საზოგადოებრივ ინტერესს, ხელისუფლება ვალდებულია, სათანადო დროში მოახდინოს კორექტული და რაც შეიძლება თანმიმდევრული რეაგირება”.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ აშკარად დაუსაბუთებულობის გამო უარყო კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევა - დამამცირებელი მოპრობა. სასამართლომ ასევე უარყო საკუთრების უფლების დარღვევის დადგენა კანონის მე-8 მუხლთან დაკავშირებული ქონებრივი უფლებების აღდგენის ნაწილში, რადგანაც სასამართლომ შენიშნა, რომ მოსარჩელეები „მიზნად არ ისახავდნენ მათი დედის კუთვნილი მოძრავი და უძრავი ქონების აღდგენას” და რომ მოსარჩელეთა „ამოცანა მდგომარეობდა ხსენებული კონფისკაციის ღონისძიებებიდან გამომდინარე ზიანის სანაცვლოდ კომპენსაციის მიღებაში”.

შესაბამისად სასამართლომ დაადგინა, რომ გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან 6 თვის განმავლობაში თუ საქართველოს მიერ კვლავ არ მოხდებოდა კანონის მე-9 მუხლით გათვალისწინებული შესაბამისი ღონისძიებების: საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული და საბიუჯეტო ზომების მიღება, მაშინ საქართველოს სახელმწიფოს კლაუს და იური კილაძეებისათვის, თითოეულისათვის უნდა გადაეხადა 4000 ევრო მორალური ზიანის ანაზღაურებისათვის.

მოცემულ საქმეში შემდეგი მნიშვნელოვანი გარემოებები გამოიკვეთა:

1. თუ საბჭოთა კომუნისტური რეჟიმის მემკვიდრედ რუსეთის ფედერაცია ითვლება, მაშინ, რატომ ეკისრება მხოლოდ საქართველოს კომპენსაციების გაცემის საკითხი;

2. კვლავ ღიად დარჩა 1997 წლის 11 დეკემბრის კანონის მე-8 მუხლით გათვალისწინებული ქონებრივი უფლებების აღდგენის საკითხიც, რადგან ქონებრივი უფლებების აღდგენის წესის განმსაზღვრელი ცალკე კანონი საქართველოს ჯერ კიდევ არ აქვს მიღებული;

3. საქართველოს კიდევ ქონდა საშუალება ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან - 2010 წლის 2 მაისიდან 6 თვის განმავლობაში მიეღო კანონი და თავად განესაზღვრა კომპენსაციის გაცემის და მისი ოდენობის საკითხები, რადგანაც სახელმწიფოს აქვს უფლებამოსილება „შეარჩიოს ის ინდივიდუალური და/ან ზოგადი ღონისძიებები, რომელთა გატარებაც აუცილებელია მის სამართლებრივ სისტემაში სასამართლოს მიერ დადგენილი დარღვევის გამოსწორების მიზნით და მაქსიმალურად აღმოფხვრას მისგან გამოწვეული საზიანო შედეგები”.

საქართველომ მხოლოდ 2011 წლის აპრლ-მაისში შეიტანა ცვლილებები კანონებში, ე.ი. დაახლოებით 6 თვის დაგვიანებით.

2011 წლის ცვლილებების მიხედვით, ამჟამად უშუალოდ რეპრესიის მსხვერპლად აღიარებულ პირებს, მისი პირველი რიგის მემკვიდრეებს 2014 წლის 1 იანვრამდე უფლება აქვთ მხოლოდ ფულადი კომპენსაციის მიღების მოთხოვნით სარჩელით მიმართონ თბილისის საქალაქო სასამართლოს.

რეპრესიის მსხვერპლად აღიარებულ პირებს, მისი პირველი რიგის მემკვიდრეებს შეუძლიათ მიმართონ ადმინისტრაციულ (სამოქალაქო) საქმეების ნებისმიერ ადვოკატს, რომელიც მათ სარჩელის დაწერაში და შესაბამისი თანდასართავი საბუთების მოწესრიგებაში დაეხმარებათ და გაუწევს აუცილებელ იურიდიულ მომსახურებას.

ფულადი კომპენსაციის ოდენობას მიუთითებს თავად მოსარჩელე მხარე, მაგრამ ყოველ კონკრეტულ საქმეში არსებული იძულების სხვადასხვა ფორმის სიმძიმის, აგრეთვე რეპრესირებული პირის ან მისი პირველი რიგის მემკვიდრის ასაკის, ჯანმრთელობის მდგომარეობისა და სხვა ობიექტური ფაქტორების გათვალისწინებით, საბოლოოდ ოდენობას ადგენს სასამართლო.

ლევან ჯორბენაძე

2011 წლის 5 აგვისტო